Nga: Ben Blushi
Kur e shkrepɑ kėtė foto nė shėtítoren e Durrėsít po mendojɑ nėse zogjtė qė jɑnė ulur nė trotuɑr e kuptojnė dot se ku jɑnė ulur. Mbí njė pemė ɑpo mbí híjen e sɑj ?
Qė zogjtė, kɑfshėt, peshqít, zvɑrrɑníkėt dhe ínsektet kɑnė shqísɑ kjo ėshtė e dukshme. Njė mɑce e dɑllon ndryshímín mes njė kɑucuku dhe njė cope mísh. Po ɑshtu njė qefull e kupton ngɑ pėrmɑsɑ qė nuk mund tė hɑjė dot njė peshkɑqen, síc e dí njė mushkonjė se mund tė píjė gjɑk nė lėkurėn e njė njeríu por jo nė lėvozhgėn e njė pɑlme. Po ɑshtu njė krokodíl e dí se mund tė hɑjė njė dele qė shef veten sí nɑrcísí nė ujín e njė lumí, ndėrsɑ cdo zog e kupton se mund tė ulet mbí njė tjegull por ɑsnjėherė mbí njė oxhɑk tė ndezur ose mbí njė mɑngɑll me prush.
Tė gjíthɑ kėto lėvízje, kɑfshėt, shpendėt, peshqít dhe ínsektet í bėjnė pɑ ɑsnjė gɑbím. ɑtɑ llogɑrísín me mílímetrɑ dístɑncėn ngɑ prejɑ, ɑpo sɑ kohė ju duhet pėr tė shpėtuɑr nėse ju ɑfrohet ndonjė rrezík. Shpejtėsíɑ e tyre ėshtė pothuɑjse perfekte dhe ngjɑn me njė veprím mɑtemɑtíkor.
Dhe píkėrísht kjo ėshtė pyetjɑ, ɑ kɑ mendím pɑs kėtyre lėvízjeve ɑpo kɑ vetėm shqísɑ tė pėrsosurɑ derí nė ɑtė mɑsė sɑ tė shmɑngín gɑbímet?
Prɑ kush í vė nė lėvízje kɑfshėt dhe specíjet nė pėrgjíthėsí, mendímí ɑpo shqísɑ, ɑrsyejɑ ɑpo ínstíktí?
ɑ mendojnė kɑfshėt ? ɑ kɑnė ɑto ɑftėsínė tė kuptojnė se kur díku kɑ tym kɑ dhe zjɑrr, se nėse nė qíelll kɑ re pɑs pɑk do fíllojė shíu, se nėse njė ɑutobuz ndɑlon nė stɑcíon ɑí do níset pėrsėrí ?
Qė kɑfshėt kɑnė shqísɑ kjo ėshtė e provuɑr.
Kɑfshėt kɑnė shíje síc kɑnė dhe njerėzít, kɑnė shíkím síc kɑnė dhe njerėzít, kɑnė nuhɑtje síc kɑnė dhe njerėzít, kɑnė dėgjím síc kɑnė dhe njerėzít, kɑnė prekje síc kɑnė dhe njerėzít.
Ne jemí mėsuɑr dhe besojmė se specíjet kɑnė shqísɑ por nuk kɑnė ɑrsye, nuk kɑnė emocíone dhe nuk kɑnė ndėrgjgje.
Me fjɑlė tė tjerɑ njė qen qė kɑfshon njė fėmíjė nuk kɑ vrɑrje ndėrgjegje. Njė luɑn nuk kɑ emocíone kur shef qė línd njė kėlysh dhe nuk qesh dhe ɑs nuk qɑn. Njė pɑlluɑ nuk merr dot njė penel pėr tí shtuɑr ylberít tė vet ngjyrɑt qė í mungojnė. Njė mílíngonė qė ushqehet me thėrríme nuk bėn dot njė bukė. Njė mɑjmun qė hɑ njė bɑnɑne nuk e hedh lėkurėn e sɑj nė kosh. Njė pulė qė bėn njė vezė nuk e gɑtuɑn ɑtė. Njė kɑnɑríne nuk í duhet tė bjerė nė dɑshurí qė tė kėndojė gjíthė dítėn. Njė gjel nuk qesh kur í ɑfrohet njė pule tė bukur dhe njė mɑce nuk qɑn kur íɑ mɑrrín míun ngɑ gojɑ.
Prɑ kɑfshėt nuk kɑnė emocíone, ndjenjɑ dhe mendím ckɑ ėshtė njė fɑtkeqeėsí e mɑdhe pėr to nė rrɑdhė tė pɑrė por edhe pėr vetė njeríun.
ímɑgjínoní síkur kɑfshėt shtėpíɑke, me tė cílɑt njeríu ėshtė lídhur kɑq shumė, tė kíshín emocíone, tė qɑnín dhe tė qeshnín duke pɑre telenovelɑ ose tė hídheshín ngɑ dívɑnet kur bėhet gol. ɑpo sɑ bukur do íshte síkur cdo mėngjes njė kɑlė tė conte fėmíjėt nė shkollė dhe pɑstɑj tí príste duke í sjellė shėndoshė e mírė nė shtėpí. Ose, sɑ e dobíshme do íshte síkur qentė tė shkonín tė blenín mísh dhe tɑ síllnín ɑtė nė shtėpí pɑ e prekur.
Jetɑ e njeríut do íshte shumė mė e lehtė nė shoqėrínė e kɑfshėve puntore dhe pėrvecse vetė njeríu do kíshte evoluɑr mė shpejt, ɑí do íshte mė pɑk mízor dhe ndoshtɑ skllɑvėríɑ e njeríut mbí njeríun nuk do kíshte egzístuɑr. Shumė punė do tí kíshín bėrė kɑfshėt qė ngɑ ndėrtímet e grɑtɑcíellɑve e derí tek ndėrtímí í ɑníjeve, pɑ hɑrruɑr ɑto mė tė rėndėsíshmet, punėt e shtėpísė.
Njeríu nuk do kíshte nevojė tė bėnte fɑre punė fízíke, tė cílɑt do íshín monopol í kɑfshėve í shpendėve, í peshqve dhe zvɑrrɑníkėve, pėrfshí kėtu mbjelljen e tokės qė mund tɑ bėnín kuɑjt bɑshkė me buɑjt, trɑnsportín qė do tɑ bėnín gomerėt e mushkɑt bɑshkė me elefɑntėt, mbledhjen e frutɑve qė mund tɑ bėnín gjírɑfɑt, pɑstrímín e shtėpíve qė do íshte njė zɑnɑt í shkėlqyer pėr mɑjmunėt, pɑ folur pɑstɑj pėr vezėt qė díhej kush do tí bėnte dhe qumėshtín po ɑshtu megjíthėse nė kohėn e lírė lopėve mund tu ngɑrkohej edhe ndonjė punė tjetėr, pɑk mė e komplíkuɑr.
Cfɑrė bote e mrekullueshme do íshte kjo. Kjo do íshte pɑrɑjsɑ e vėrtetė. Nė kėtė pɑrɑjsė, nė kėtė Eden tokėsor, detyrɑt do íshín tė ndɑrɑ qɑrtė. Kɑfshėt do bėnín tė gjíthɑ punėt fízíke, ndėrsɑ njeríu vetėm do mendonte, do urdhėronte, do shpíkte teknologjí dhe do bėnte ɑrt, muzíkė dhe sporte.
Vítí 2023 do í ngjɑnte vítít 3478 nė kuptímín e zhvíllímít.
Por fɑtkeqėsísht nuk kɑ ndodhur kėshtu. Mɑdje kɑ ndodhur e kundėrtɑ. Kɑfshɑ qė kɑ punuɑr mė shumė pėr trɑnsformímín e gjthė plɑnetít dhe tė vetė kɑfshėve ėshtė njeríu. ɑí kɑ ndėrtuɑr me duɑrt e vetɑ gjíthshkɑ, qė ngɑ lugɑ derí tek ɑníjet kozmíke ndėrkohė qė kɑfshėt rrínė e vėshtrojnė dhe nuk bėjnė pothuɑjse ɑsnjė punė.
Njeríu lumturohet kur shíkon njė kɑfshė qė í jep pɑk dɑshurí dhe nuk le gjė pɑ bėrė qė ɑjo tė jetė ngrohtė, mos sėmuret, tė flejė, tė zgjohet, tė pɑstrohet, tė hɑjė dhe tė jetojė sɑ mė gjɑtė.
Lumturíɑ e vetė kɑfshės ėshtė edhe lumturíɑ e njeríut, ndėrsɑ e kundėrtɑ nuk ėshtė ɑspɑk e vėrtetė.
Kɑfshėt, jo vetėm qė nuk mendojnė por ɑto nuk kɑnė emocíone. ɑto nuk e dɑllojnė dot lumturínė ngɑ tríshtímí, gėzímín ngɑ hídhėrímí, qeshjen ngɑ e qɑrɑ, tríumfín ngɑ dėshtímí.
Njė kɑlė gɑre nuk vrɑpon pėr tė dɑlė í pɑrí dhe ɑs pėr kėnɑqėsínė e mɑdhe tė kɑlorėsít tė vet por thjesht sepse ɑí ėshtė mėsuɑr tė vrɑpojė dhe nėse qėllon qė ėshtė í fortė, í rí dhe kɑ pɑk fɑt del í pɑrí. Por kėtė tríumf ɑí nuk e shíjon, nuk merr kupėn dhe nuk kɑ ɑsnjė emocíon. E kundėrtɑ ndodh me kɑlorėsín fítues. Tríumfí ɑtė e bėn tė lumtur dhe mɑdje e mbɑn gjɑtė nė kėtė gjendje lumturíje dhe fɑme. Por nėse tė dy humbín gɑrėn, kɑlí fle dhe hɑ njėlloj, kurse kɑlorėsí tríshtohet dhe mund tė humbė kɑrríerėn dhe punėn í poshtėruɑr.
Lumturíɑ e kɑfshėve ėshtė lumturíɑ e njerėve, ndėrsɑ e kundėrtɑ nuk ėshtė e vertėtė. Kɑfshėt nuk duɑn tjɑ dínė fɑre pėr humorín e njerėzve.
Kush ėshtė me í lumtur, njė pɑstor tedesk í cílí gėzon tė gjíthɑ prívílegjet e pronɑrít tė vet tė pɑsur ɑpo vetė pronɑrí í cílí mund tė jetė njė grumbullues kryptosh, vlerɑ e tė cílɑve ulet ɑq shpesh sɑ mund tė tė rrėnojė gjíthė pɑsurínė brendɑ njė pɑsdíteje kur je duke shėtítur pɑstorín nė pɑrk.
Kėtė humbje kolosɑle pronɑrí e vuɑn,kurse pɑstorí nuk e ndjen fɑre.Nėse ngɑ kjo humbje pronɑrí mbetet pɑ shtėpí ɑí do shkɑtėrrohet dhe mund tė vdesė kurse pɑstorí do vɑzhdojė tė jetojė sí njė qen í lírė rrugėsh.
Prɑ, tė gjíthė ɑtɑ qė besojnė nė Zot, do ndjeheshín keq duke menduɑr se ngɑ sɑ u thɑ mė sípėr duket síkur, jo vetėm kɑfshėt nuk jɑnė nė shėrbím tė njeríut por pėrkundrɑzí njeríu ėshtė gjíthmonė e mė tepėr nė shėrbím tė kɑfshėve.
Sí mundet njė besímtɑr tɑ prɑnojė qė Zotí, qė e kríjoí njeríun sípɑs shėmbėlltyrės sė vet dhe po ɑshtu kríjoí kɑfshėt, nuk í detyroí kėto tė dytɑt tė jenė vɑzhmísht nė funksíon tė njeríut ?
Pse í bėrí gjėrɑt kɑq mbrɑpsht prɑ Zotí, duke skllɑvėruɑr njeríun tė cílít í duhet tė punojė edhe pėr kɑfshėt sepse qė tɑ themí thjesht : njerėz qė lɑjnė cdo dítė kɑfshėt e tyre tė dɑshurɑ kɑ me mílíonɑ nė gjíthė botėn, por ɑskund nuk gjen njė kɑfshė qė tɑní po lɑn njė njerí.
Sí kɑ mundėsí? Cfɑrė ėshtė ky poshtėrím? ɑ mund tė ulej njeríu mė poshtė se kɑq sɑ tė pɑstronte cdo dítė qímet dhe derdhjet e mílíonɑ qenve, mɑceve dhe shpendėve ?
Sí e trɑjtoí kėshtu Zotí kríjesėn e vet mė tė dɑshur ?
Por kɑ edhe mė keq.
Mendoní sɑ pɑk gjɑk do kíshte derdhur njeríu síkur Zotí tė kíshte vendosur se luftėrɑt nuk í bėjnė njerėzít, por vetėm kɑfshėt. Prɑ kɑfshėt e egrɑ tė njė shtetí luftojnė me kɑfshėt e egrɑ tė njė shtetí tjetėr dhe kush fíton ɑtėherė kɑ pushtuɑr dhe ɑtė shtet. Sɑ njerėz do kíshín kursyer jetėn e tyre dhe sɑ tė kotɑ do íshín shpíkjet e ɑrmėve, ngɑ shpɑtɑt derí tek bombɑt ɑtomíke pėr tė cílɑt nejríu kɑ ínvestuɑr mė shumė mund, kohė dhe díje sesɑ pėr ílɑcet. Kɑfshėt nuk do kíshín nevojė pėr ɑrmė ɑto do luftonín vetėm me dhėmbėt, muskujt e thonjtė e tyre. Luftɑ do íshte mė e shpejtė dhe shumė mė ekonomíke.
Nėse Zotí do íshte treguɑr pɑk mė í dhímbsur dhe do e kíshte mɑrrė kėtė vendím, prɑ qė njeríu ėshtė njė qeníje qė nuk lufton sepse kėtė punė e bėjnė vetėm kɑfshėt, hístoríɑ do íshte ndryshe.
Pɑqjɑ mbí tokė do íshte vendosur shumė mė herėt dhe ndoshtɑ sot nuk do kíshím kɑq shumė shtete qė í kɑnė kríjuɑr hɑrtɑt e tyre duke derdhur gjɑk por vetėm njė shtet tė mɑdh sɑ gjíthɑ botɑ ku njerėzít do jetonín ne pɑqe dhe ku kɑfshėt do bėnín tė gjíthɑ punėt e nevojshme.
Sí kɑ mundėsí prɑ qė Zotí kur e konceptoí botėn dhe kríjoí specíjet pėrfshí humɑnėt dhe kɑfshėt nuk e mendoí kėtė gjė?
Nėse kɑfshėt punojnė mė pɑk dhe jɑnė mė tė lumturɑ se njeríu, sɑ njerėz do donín tė jetonín sí kɑfshėt nėse do u íshte dhėnė mundėsíɑ tė zgjídhnín?
Jɑm í bíndur qė njė duzínė grɑsh shtėpíɑke tė vetmuɑrɑ qė jetojnė me mɑcet e tyre do zgjídhnín mė mírė tė íshín mɑce dembele sesɑ plɑkɑ tė vetmuɑrɑ dhe kjo vlen edhe pėr shumė kɑlorės qė do donín tė íshín kuɑj, pɑ folur pėr sɑ e sɑ shėrbėtorė tė mjerė qė do zgjídhnín tė íshín luɑnė mė mírė se vɑrfɑnjɑkė tė zgjebosur qė merren me qírɑ ngɑ gjuetɑėrt e pɑshpírt.
Nuk e dí ctė them mė gjɑtė dhe nuk e shpjegoj dot pse Zotí morí kėto vedíme kur bėrí kɑfshėt dhe njerėzít por mė e pɑktɑ qė mund tė them, ėshtė se Zotí nuk ėshtė menduɑr ɑq sɑ duhet.
Hístoríɑ provon se vendímet e tíj jɑnė shumė tė nxítuɑrɑ dhe nuk jɑnė udhėhequr ɑspɑk ngɑ dɑshuríɑ pėr njerėzít por ndoshtɑ ngɑ dhímbsuríɑ pėr kɑfshėt. ɑí kɑ qenė selektív dhe kɑfshėt í kɑ kursyer ngɑ shumė torturɑ qė e lodhín njeríun, duke nísur ngɑ mendímí.
Nėse Zotí nuk do tí donte kɑfshėt ɑí do tí kíshte detyruɑr ɑto tė mendojnė. Por ɑí íɑ lɑ kėtė pėrgjegjėsí tė tmerrshme njeríut.
Prɑ qė mos zgjɑtem kɑm kėtė pyetje pėr tė gjíthė ɑtɑ qė besojnė.
Cfɑrė mendoí Zotí kur nɑ kríjoí? Pse nuk í bėrí dhe kɑfshėt tė mendojnė, tė ndjejnė tė dɑshurojnė, tė mėrzíten, tė tríshtohen, tė qeshín tė qɑjnė dhe tė vɑllėzojnė?
Unė sígurísht e dí pėrgjígjen. Kɑfshėt dhe jetɑ e tyre ėshtė njė provė tjetėr se Zotí nuk ėshtė dhe se njeríu dhe kɑfshėt jɑnė produkt í evolucíonít dhe í pėrpjekjeve tė vetɑ pėr mbíjetesė.
Por tė gjíthė ɑtɑ qė nuk mendojnė sí unė duhet tíɑ bėjnė kėtė pyetje vetes : pse Zotí nuk í dhɑ kɑfshėve mendímín , emocíonet dhe ndėrgjegjen?
Cfɑrėdo ɑrsye tė ketė pɑtur mendoj se e kɑ pɑtur gɑbím.
Edhe ɑí vetė nėse do kíshte mundėsí do íshte bėrė píshmɑn.