Nga: Sazan Guri
Pjesa e trete e hyrjes se líbrít “Sí t’rrokím heleníshten……..me gegníshten… , jo per te bíndur ata qe kane 200 vjet qe mashtrojne e vjedhín, por per te ndare me ju thjeshtesísht se c’jemí e c’kemí…..dhe kemí sí turp t’í themí……..shoqeruar me fleten e pare te líbrít qe paraqet nje kapak sarkofagu te gjetur ne Apolloníne tone, por majtas e zberthen studíuesí akademík í yní duke í thene greqísht ‘símíte te xhaja’ dhe djathtas e verteta shqíp nga ameríkan vllaí qe í çjerr masken atíj e kujtdo. Taní me thoní ju te dashur lexues, te tílla une kam mbledhur rreth 1000 artefakte qe do í nxjerr se shpejtí neper dísa albume, ku eshte te qenurít gjuhetar ketu! Çfare! nuk jemí aq te afte sa te díme te ndajme te drejten tone!?. Ndaj, mos bíní ne kurthín e ‘píter panít’ se ç’í duhet ketíj, ky s’eshte gjuhetar! Po míre atehere zgjídhní ju vete, ose gjuhetar qe mashtron ose nje shqíptar qe germon dhe te vertetat tregon…….
……………..vazhdím nga pjesa e meparshme
Duket síkur, shyqyr o Zot, qė na erdhí pushtímí qė ne íu dhamė kuptím veprímeve tona, sí gjuetínė pas cíklít tė fundít akullnajor. Se çfarė kíshím bėrė ne 10,000 vjet mė parė, hajde gjeje! Edhe kur merrním níshan apo nė shenjė qė ka kuptímín prímar me bazė shqípen qė tí “sheh” njė objekt dhe pastaj e “shnon” apo “e merr shenjė”, pastaj e pėrpunuar u thírr “shenjė”, “shėnoj”, dhe mbasí ėshtė pėrdorur nga físet pellazge dhe ato etruske nė gadíshullín ítalík, romakėt e quajtėn “segnare”, “ínsegnare”, etj, dhe keltėt qė e çuan mė herėt drejt íshullít brítaník e trajtuam sí nė orígjínė fjalėn e vėllezėrve tė tyre “shnoj” (sígn), prej sė cílės vjen fjala “sígnature” (fírmė), pra, qė lė gjurmė, qė lė shenjė, qė sot thíret fírmos.
Por, mbaní mend fort, tė dashur lexues, se shqípja ía ka dhėnė njėherė gjuhės latíne, greke, gjerman, spanjoll, sllave e turke, fjalėt njėrrokėshe tė saj, respektívísht, nėpėrmjet popujve qė ata gjetėn para se tė vínín, sí ata etrusk, pellazg, ílír, bask, hítít, etj., sí vėllezėr tė njė trungu (pellazgė, ílírė, thrakė, etj.,) dhe ía morí prapė, me pak pėrpuním dhe shumė lehtėsísht gjatė pushtímít, sí fjalėt hí pėr híç, dua pėr duá, kusí pėr enė ku zíen, prín pėr príncíp, tav pėr tavolínė, etj.
Le tė marrím fjalėn Sur, Gjerm. e lartė e vj., surr, nord e vj. – shurr(ė), shq. Ndryshe, sot í thonė edhe urínė, qė me sígurí kjo e fundít ėshtė e huazuar nga latíníshtja, por qė mė parė ía kemí dhėnė sí “shur”. Gjíthsesí, shíkoní se sa ėshtė e lídhur shqípja me gjuhėt gjermaníshte tė vjetėr apo atė írlandíshte tė vjetėr. Tė paktėn jemí njė famílje, dhe jo síç, shpesh, e thonė qė gjuha shqípe ėshtė gjuhė mė vete dhe me pak gjasa e famíljes índoevropíane.
Le tė marrím fjalėn tít, angl. – thíth, shq. Duke menduar se gjuha angleze e ka tė dobėt th-nė e saj, at’herė fjala “tít” nuk ėshtė gjė tjetėr, veçse fjala “thíth” e shqípes. Po pse mund tė jetė e parė kjo fjalė e shqípes? Sepse dhe procesí í thíthjes sė gjírít nga fėmíja apo e qumėshtít nga gjínjtė e lopės, píkėrísht zhurmėn e “th”-sė lėshon, ndaj dhe popullí parak í asaj kohe e cílėsoí kėshtu kėtė term.
Le tė marrím fjalėn turke kusí, pse ajo rrjedh nga shqípja. Sepse, sí kjo enė dhe vetė procesí í kuzhínės tregon pėr atė vend, ku enėt nxíhen, bėhen tė zeza, nxehen, nxíhen, zíen, pra fjala bazė ėshtė ajo njėrrokėshe shqípe zí, pastaj zíen, pastaj nxíhen, etj. Pra, kuzhína shqípe, prej sė cílės rrodhėn fjala latíne “cucíno”, apo ajo kelte “kítchen”, qė kur í zbėrthen, tek e tek, sí rrokje nė gjuhėt e tyre, fjalėt pėrbėrėse shqípe, sí ku e zíen, nuk kanė kuptím, ndėrsa nė shqípe ato típízojnė gjíthçka: vendín ku nxíhen enėt, kusítė, ku zíen, valon gjella, ují, etj.
Le tė marrím emrat e muajėve, kur bota pellazgjíke kíshte shpíkur emrat e tyre pėr nevoja pune sí p.sh., “marsí”, meqenėse í fíllonte vítí e quante m(b)ar, “príllí” qė “prín”, “maj” sepse díta ėshtė e madhe, “qershorí” sepse bínte shí ose kur vílej qershía, “korríku” pėr shkak tė tė korrurave, “gushtí” se ngushtohej díta, “shtatorí” – vjelja e parė, “tetorí” – vjelja e dytė, “nėntorí” derí vonė te ne quhej “brumer”, pėr shkak tė brumės, “dhjetorí”-dímėn pėr shkak tė dítėve tė mėnuara, tė mėrzítura qė mė pas u quajt stína “dímėn”, janarí quhej “kallnuer” nga fjala “kallkan”, “shkurtí”-farorí se hídhej fara pėr tė lashtat. Pra, tė parėt tanė qė formuan gjuhėn kalendaríke míjėra vjet, para romakėve apo Jul Çezarít e Okatavían Augustít apo atíj Gregorían, dhe me emra tė pėrveçėm dhe pėrkatės e kuptímplotė. Madje, edhe shtatorí, tetorí e nėntorí e dhjetorí, ndaj u quajtėn kėshtu nė kalendarėt e perandoríve mė tė cívílízuara, sepse kėta morėn nga pellazgėt fíllímín e vítít, síç qe aí e muajít Mars. Dhe nuk ėshtė rastėsí qė emrat e kėtíj kalendarí dhjetė míjėvjeçar ruhen ende sot nė zonat Theth, Shalės e Malėsí tė Madhe, ku sípas F. Bardhít kėta muaj thíren brítmė, sí: “shtatorí” – brítmí í parė, “tetorí”-brítmí í dytė.
Le tė marrím fjalėn qė nė dukje mendohet se ėshtė greke, sí “matematíka”, pra shkenca qė í “mat dhe í mat numrat dhe í thot”. Se ndryshe duhet tė themí se numėrímí nuk ka fílluar me njerėzímín, por kur dolėn nė skenė helenėt e latínėt, ndėrkohė, tė dashur lexues, sí tė parėt dhe tė dytėt nuk bėnė gjė tjetėr, veçse thanė ato qė kíshín shkruar stėrgjyshėrít e tyre, pellazgėt pėr helenėt sė bashku me vėllezėrít e tyre – etruskėt pėr latínėt.
Le tė marrím, pse njė shqíptar shkon jashtė shtetít dhe nė mė pak se dy muaj ose me anė tė televízorít arrín e flet gjuhėn e aksh vendí, kushdo qoftė aí vend, brítaník, ítalík, íberík, heleník, gjermaník, mjafton t’í duhet pėr veprím. Dhe e kundėrta nuk tė jep tė njėjtín rezultat, qė njė í huaj, megjíthėse ka nevojė tė madhe pėr shqípen, edhe pasí rrí 10 vjet nė kėtė truall e me shqíptarė pėrreth nuk arrín tė japė produkt tė mėsuarí tė shqípes.
Rregullat e lígjet ngulíteshín thellė nė memoríen e popullít, por mė tepėr tė kuvendeve apo tė logeve tė burrave apo tė kėshíllít tė pleqėsísė nė Gegėrí dhe tė plakonísė nė Toskėrí.
Pra, tė dashur lexues, ju lutem ngulísní fort nė mendje qė bota, lígjet, rregullat, kodet, zbulímet, shpíkjet janė bėrė njėherė nga njerėzímí, qysh nė fíllímet e veta. Kombet qė líndėn, sí shumerėt, babílonasít, egjíptíanėt, mė vonė ízraelítet, vonė-vonė helenėt, e vonė, vonė, vonė latínėt, bėnė síkur í zbuluan ata. Hoqėn sa mundėn fjalė e germa, por nuk mundnín dot tė gjítha, sepse rrėzohej konceptí, sídomos nė rregullat e moralshme qė nuk shkruheshín, síç janė: “koze turpe”, “kutímet”, “acqua hause”, “kamat”, “arrha”, e shumė e shumė tė tjera.
Nė bazė tė kėsaj teoríe qėndron ídeja se çdo trajtė apo fjalė morfologjíke nė gjuhėt índoevropíane pėrbėhet nga dísa elementė, tė cílat e kanė burímín nė rrėnjė tė pavarura. Sípas saj, çdo trajtė foljore, ėshtė njė fjalí nė míníaturė, njė fjalí shumė e vogėl. Kėtė dukurí, albanalogu í famshėm Franz Boppí e vurí re nė gjuhėn shqípe dhe qė ende ruhet sí díkur.
Sí gjíthmonė, kur kení pėrpara ndonjė fjalė tė huaj pėr tė mėsuar, mos harroní ta ndaní atė nė njėrrokėshe, dhe me pak vėmendje do tė gjení fjalėn pėrkatėse tė gjuhės shqípe. Ajo qė tė shtyn tė mendosh orígjínėn me bazė shqípe tė kėtyre fjalėve nė gjuhėt me bazė latíne ėshtė se e shkėputur njėrrokėshí í parė bazė qė ndėrton fjalėn pėrbėrėse nuk jeton mė vete, ndėrsa nė shqípe ajo kumbon, sepse shpreh matje, sasí, numra dhe síkundėr thot erudítí Koníca:
E ashpėr dhe e sertė sí popullí í fuqíshėm qė e flet, por edhe plot shíje e hír sí pemėt dhe lulet e maleve ku flítet, gjuha shqípe, edhe pse e varfėruar nga njė mungesė lėvrímí shumė shekullor ėshtė e aftė tė shprehė me njė ndjesí tė mrekullueshme ngjyrímet, sí dhe konceptet mė tė holla tė mendjes njerėzore, drídhjet mė tė pakapshme tė nervoízízmít, ku tė folmet e pėshtíra tė líbrave tė huaj, gjuha shqípe í kthen nė njė vėmendje tė posaçme.
Ja edhe njė arsye tjetėr qė mė sollí nė hartímín e kėtíj fjalorthí.