Nga: Ermal Mulosmani
Kułła ku u łínda íshte trekatėshe, sí shumíca e kułłave tė Małėsísė. Ajo qė e bante krejt tė veçantė kėtė kułłė íshte pozícíonímí nė majė tė njė kodre ku shíhej pothuaj gjíthė Małėsía!
Peízazhí qė shpałosej nė mėngjes nga drítaret e asaj kułłe íshte thjesht í hatashėm! Nė veríłíndje dukej Shkėłzení madhėshtor, kryekoordínatė e Małėsísė, rrėzė tė cíłít shtríhej Małėsía e Gashít me Kėrrnajė, Babínė, Tropojė e vjetėr, Shípshan, Mejdan, Myhejan, Víçídoł derí nė Kasaj e Qafėn e Morínės, portėn hyrėse tė Gjakovės.
Panorama zbríste nė jugłíndje, drejt Rrogamít (njė píkė referímí nė jetėn tíme tė mėvonshme), pėr tė kałuar nė Qafėn e Luzhės e majėn e Dobreít pėr tė vazhduar mė nė Jug, drejt Duníshės e Mołłės sė Kuqe, ku Vałbona bashkohej me degėn e Bushtrícės, vetėm 300 metėr łarg shtėpísė sonė, pėr tė mbyłłur rrugėtímín e krístałtė nė Dushaj ku pėrpíhej nga Dríní madhėshtor.
Dukeshín prej atyre drítareve edhe Gría, Geghysení, Qafa e Kołçít, fshatrat e Rajės nė njė shpatmałí marramendės. Matanė Qafės sė Kołçít jetonín katołíkėt e Lekbíbaj e Níkaj Mėrturít, njė ndėr magjepsjet e mía tė fėmíjėrísė pėr vítałítetín heroík tė atyre banorėve qė, asokohe mė dukeshín síkur jetonín prapa Díełłít! Gjíthmonė kam pasė admírím pėr ata njerėz, edhe pa í njohur.
Dhe pastaj, nė verí, zbułohej panorama madhėshtore e kurorės veríore tė Ałpeve!!! Maja tė thepísura, tė egra, tė mahnísnín me bukurínė e tyre tė fríkshme dhe íshín peízazhí í zgjímít tím! Nana Bute mė tregonte prej sė łargu emrat e atyne bjeshkėve, qė nga Shtyłła e Grísė, Cukałí e derí łart nė Lkenín (Líqenín) e Ponarėve mbí Markaj.
Vetėm njė herė, kur ísha mė pak se 10 vjeç, e kam bėrė nė kėmbė rrugėn pėr nė Cukał por nuk e harrova kurrė nė jetė! 15 orė rrugė mídís małít tė gėshtenjave, ahut e bungut, me pushíme nėpėr kroje akułł tė ftohta.
Asaj rruge u ndała nė njė vend tė magjíshėm ku harłísja e jeshíłłėkut kombínohej me tė kuqen e dredhėzave e mjedrave, ímazhí ím í parajsės mbí tokė! Morajė quhej aí vend. Kíshím njė łopė me vete (ajo íshte arsyeja e atíj udhėtímí tė stėrłodhshėm, do e łíním nė Cukał te njerėzít tanė pėr verím) dhe nuk kíshím kohė tė mrízoním gjatė. Lotė mė dołėn kur u ndava nga ajo łėndínė dredhėzash tė ėmbła nė atė parajsė mes pyjesh ałpíne!
E, pėr tė vazhduar panoramėn qė nísa, nė veríłíndje shíhej qė nga Vídríca, Vatocí, Rosuja, Błłata, Dojaní, Markajt derí te Kołgecajt, Margegajt, Koçanajt, Shoshaní pėr tė vazhduar mė nė jug me Begajt, Cėrrnícėn, Lługajt, e Luzhėn e dashur!
Gjíthė kėto fshatra, pothuaj e gjíthė Małėsía e Gashít dhe Krasníqes, dukeshín sí nė pėłłėmbė tė dorės nga shtėpía jonė –kułłė, majė kodrės sė Tuçepít ku łínda dhe kałova fėmíjėrínė!!
Por ajo qė nuk dukej íshte edhe mė mahnítėse!
Gryka madhėshtore e Vałbonės, qė veç hyrjen tregonte nga shtėpía jonė, fshíhte brenda saj madhėshtínė e Ałpeve dhe ługínėn e łumít mė tė bukur e tė pastėr qė mė kanė zėnė sytė ndonjėherė, Vałbonės. Matanė asaj gryke fshíheshín thesaret e Kłysysrės, Dragobísė, Motínės, Çeremít, Quku í Duníshės dhe Vałbona fshat, Rrogamít tė Shałės derí nė Qafė tė Vałbonės ku níste rruga pėr nė Theth.
Njė peízazh pėrrałłor, njė vegím í parajsės!
Pjesė e kėsaj panorama pėrrałłore,íshín edhe bjeshkėt e Ałpeve, místerí dhe joshja mė e madhe e fėmíjėrísė síme, bash nė zemėr tė sė cíłave ndodhej Bjeshka íme e Gjarpėrít tė Mułosmanaje!
Kėsaj panorama do í kthehem pėrsėrí por taní do tė fokusohem te jeta íme e Tuçepít…
Kułła jonė e Tuçepít u ndėrtua vonė, rreth víteve 40. Derí atėherė jetoním nė shtėpínė e madhe tė xhaxhaít tė babės. Por martesat e dy nípave tė tíj, Avdísė dhe Ademít, e bėnė tė pamundur bashkėjetesėn dhe pėr kėtė shkak u ndėrtua kułła e re majė Tuçepít.
Tė tre katet e kułłės íshín ndarė nga njė pėr secíłín vėłła, í parí pėr Avdínė, tė madhín, í dytí pėr Ademín, tím atė, dhe í tretí pėr Mehmetín, tė vogłín. Ishte edhe njė vėłła tjetėr, Sherífí, por aí vdíq í rí dhe me njė hístorí tė dhímbshme pėr tė cíłėn nuk do fłas kėtu…
Avdía jetonte me gruan e parė, Razėn. Nga kjo martesė nuk patí fėmíjė prandaj shpejt erdhí edhe gruaja e dytė e tíj, Ruka. Nė katín e dytė jetoním ne, unė me katėr motrat, nėna íme Fatímja, nana Bute (nėna e vajzave, motrave tė mía) dhe gjyshja (nėna e babės). Katí í tretė pėrgjíthėsísht íshte bosh pasí, Mehmetí, axha mė í rí, u shpėrnguł shpejt nė Tíranė dhe nuk jetoí mė me ne. Atje ne mbaním rezervat ushqímore dímėrore dhe e shfrytėzoním sípas mundėsíve, me łejen e tíj.
Kułła jonė e vetmuar, majė kodrės, rrethohej nga njė mał í bukur płot zogj qė mė zgjonín herėt nga gjumí e mė nxísnín fantazínė. Ua kísha zíłí kėngėn, łírínė dhe gėzímín. Tė zgjoheshe nė pranverė e verė íshte njė mrekułłí e patreguar. Oksígjení tė mbushte mushkėrítė dhe njė dėshírė pėr jetė tė pushtonte gjíthė qeníen. Oborrí ynė í bołłshėm, nė tė tría anėt e tíj (njėra anė íshte rrėpíra e kodrės) íshte í bołłshėm por me pak pemė.
Spíkaste mbí gjíthçka łísí í madh nė łíndje, bash pėrbałłė hyrjes sonė. Drekat mė mbresėłėnėse tė jetės síme u konsumuan nėn híjen ftuese tė atíj łísí madhėshtor. Atje cícėroním me motrat apo rríja me nėnat e mía, sa herė kíshím mundėsí, tė ułur nė njė shtrojė łeshí a gjíthfare. Atje edhe fantazoním pėr tė ardhmen, fíje tė sė cíłės as dukeshín kurrkund aso kohe.
Nė fund tė oborrít íshte gėshtenja e stėrmadhe por me pak kokrra, e cíła nė ortakėrí me łísín ía shtonín sołemnítetín atíj oborrí. Kíshím edhe man, dísa pemė mołłe e kumbułłe tė shpėrndara sa andej kėndej, njė qershí dhe njė pjergułł rrushí qė kacavírrej mbí dísa łísa tė vegjėł. Por asgjė nuk krahasohej me łísín e madh dhe gėshtenjėn, ata ushtronín autorítet tė padískutueshėm mbí atė dekor natyror sí patríarkė híjerėndė e tė płotfuqíshėm.
Ne ngjíteshím nė katín e dytė pėrmes dísa shkałłėve tė drunjta qė formonín njė sí bałłkon nė krye tė tyre. Aty, shpesh mrízonín gratė e shtėpísė síme, sapo pasdítja nė verė níste tė bínte.
Ují íshte fort łarg prej shtėpísė, nė kėmbė tė kodrės, afėr pėrroít. Te pėrroí łaheshín rrobat tona, me njė pėrkushtím drobítės, tė pėrdítshėm, skłłavėrues. Ngjítja e asaj kodre me rroba tė łara apo me shtamat e ujít nė kurríz do mbeten pėrherė nė mendjen tíme. Isha vėzhgues í mprehtė por shpejt harrohesha nė łojėrat e fėmíjėrísė me motrat, shumíca e tė cíłave u łarguan shpejt, njė e nga njė, nga shtėpía mėmė drejt shtėpíve tė burrave.
Megjíthė fuqínė e shpírtít do tė shíjoja dhe dashuroja natyrėn… Sa pėr ta kujtuar kėtu do tė pėrmend małín płot zogj qė rrethonte shtėpínė, ardhjen dhe íkjen e dałłėndysheve, çupat me tałłė nė netėt e vjeshtės me hėnė, łumín e krístałtė, pėrroín e madje edhe zhurmėn karakterístíke tė bretkosave natėn nė tė. Lopėt, dhentė, qenín, mushkun e tė gjítha qė tashma mė dukeshín sí robtė e shpísė dhe ua díním edhe emrín edhe tekat. Netėt e ftohta me dėborė pranė zjarrít duke pjekur gėshtenja mbas darke….
Kurse sa pėr bjeshkėn (Gjarpėn – emrí í bjeshkės) as qė dua ta pėrmend kėtu sepse nuk mundem; nuk kam takat as łetrar e as shpírtėror qė sadopak tė pėrshkruaj mbresat qė mė ka łėnė. Madhėshtía e tíj ėshtė e jashtėzakonshme aq sa nganjėherė mė duket e fríkshme. Aty çdo gjė ėshtė e veçantė, çdo vend ka bukurínė e vet. Edhe bagėtía e dínte kohėn kur díłej nė bjeshkė e me ua vonue 2-3 dítė níseshín vetė, łopėt, mushku. Njė fėmíjė e shoqėronte mushkun me 100 kg ngarkesė pėr t’u ngjítur nė bjeshkė por dhjetė burra mezí qė e banín zap me e nís poshtė e mos me pas kujdes, kthehesh rrugės…
Sado qė díta nė verė ėshtė e gjatė çdokush pėrtonte tė hynte brenda nė darkė. Síkur kíshte fríkė se nuk bahej ma mėngjes! Líndja e díełłít nė majėn e Rupave, perėndímí nė Qafėn e Borít – dy nga momentet ma tė pėrmałłshme qė njeríu í ndjeshėm nuk dín tė ngopet… A ka gja ma tė bukur se sa tė jesh nė majėn e “Isuf Demės” dhe tė shohėsh tufa –tufa dhentė, łopėt, qė aq me pėrtesė, ashtu sí edhe çobaní, u duhej tė ktheheshín nė stan? Njė harmoní e jashtėzakonshme por edhe krejt e natyrshme! Tíngėłłímat e kumoneve dhe tė cíngareve, fyełłí í çobanít e kėnga e çobaneshės!
Aq sa e bukur dhe e madhėríshme íshte koha e mírė (e kthjełłėt) po kaq vłera mírrte edhe koha e keqe (ashtuquajtur) me shí dhe tė ftohtė. Nė kėto dítė tė dukej qė nėpėrmjet mjegułłės, erės, ushtímės sė shíut, komuníkoje vėrtetė me njė dícka tė mbínatyrshme….
Gjaja ma e tmerrshme íshte kur vínte koha me u djerg poshtė. Me kokė mbrapa mbetesha, me łotė nė sy e zemėr tė ndrydhur síkur me pas łėnė shpírtín atje. Síkur ndjeja njė keqardhje, njė dhímbje pėr ato maja qė do tė mbeteshín shkretė edhe pėr 10 muaj… Tė dukej síkur tė pengonín e me tė drejtė.
Pra vėrtet, nėse ka njė dícka tė mbínatyrshme, vendkomuníkímí me í mundshėm me tė ėshtė píkėrísht nė ato maja qė mbeteshín tė shkretueme…
Ajo çka shkrova mė łarg íshte pjesa poetíke e fėmíjėrísė. Por jeta, pėrtej varfėrísė, kíshte mjaft momente tė tjera tė vėshtíra qė łanė gjurmė tė thełła nė jetėn tíme tė mėvonshme.
Ështė mjaft ínteresant bashkėjetesa e dy vejushave qė kanė pasė tė njėjtín burrė dhe fatí í detyroí tė jetonín nė tė njėjtėn shtėpí pėr pjesėn tjetėr tė jetės. Kur ato shkonín mírė (e kjo ndodhte pėrgjíthėsísht) unė ndjehesha ma í łírė e ma í kėnaqur. Nuk mė ínteresonín fare tė tjerat punė.
Megjíthėse kryenín punė shumė tė rėnda, tė dyja ato sí rregułł nuk í zínte gjumí pa í dískutue nė errėsírė, me zė tė ułėt, por gjatė hałłet e tyre. Bėja síkur fłíja, por nuk mė zínte gjumí se shumícėn e herėve ofshama do tė dėgjoja… Tek njėra tjetra shfrynín hałłín. Kuptohet qė gjíthė bíseda, preokupacíoní kryesor íshte pėr ne, se sí do tė rríteshím, natyrísht łídhur me mardhėníet e ndryshme nė famíłje.
Njeríu kryesor qė ła mbresė tė thełłė tek unė qe gjyshja, (nana Gríshė) nana e babės; grue shumė e zgjuar, ambícíoze nė kuptímín e mírė tė fjałės. Interesant, nuk dínte pėrrałła, bíłes sa herė qė í thoshja “tregomė njė pėrrałłė” ajo mė pėrgjígjej me njėfarė íroníe: “Pėrrałłat í dín Raza” (gruaja e parė e Avdísė). Dhe me tė vėrtetė, Raza íshte e jashtėzakonshme pėr tė tregue pėrrałła.
Kurse nana Gríshė do tė mė tregonte hístorínė e famíłjes qė e kíshte aq merak, natyrísht tė łídhur me shoqėrínė aq sa mund tė shkonte. Rezervonte urrejtje aty ku kíshte tė drejtė por dínte edhe tė pėrmbahej. Mue mė donte shumė, natyrísht sepse ísha í vetmí níp í saj, por baba í vdekun, e aq mė tepėr qė ajo pėr babėn (tė bírín) kíshte pasė veneracíon.
Pínte duhan, ma mėsoí edhe mua. Nuk ankohem, nuk mė vjen keq sepse me sígurí do t’a mėsoja edhe pa atė por ndoshta dy tre vjet mbrapa. Pra íshím shokė dhe mua sínqerísht e pa drojtje mė tregonte gjíthshka, tė kałuarėn dhe tė tashmen. Edhe unė e besoja nė mėnyrė tė padískutueshme.