Nga Sazan GURI
Magjía e parė e tíj ėshtė se Ují ėshtė shpíkja mė e madhe e natyrės, madje e para e saj, pas tė cílít dhe brenda tė cílít rrodhí jeta njė apo shumė qelízore, mandej nė stere (tokė e that apo e terr-ur) ajo mbarė bíologjíke e njerėzore. Ashtu í thjesht, pa ngjyrė, pa erė, pa aromė, me PH neutral, sa í bollshėm aq í mangėt, aí hyn e del nė jetėn tonė sí í gjíthėpraníshėm, por mė tepėr sí í madhėríshėm, aq sa ndonjėherė konkuron dhe oksígjenín e ajrít qė thíthím. Aí ndodhet nė gjendje tė lėngėt, ku díhet se toka e pėrmban atė nė masėn 70%, madje dhe pjesa stere e saj pėr çudí pėrmban po aq pėrqínd ujė nė trup tė saj (líqene, rezervuar, ujėra nėntokėsor, akuafere, pėrrenj, lumenj), kėshtu qė toka sí volum trupí gjeologjík apo sí rruzull pėrmban rreth 85% ujė.
Magjía e dytė me ujín qendron pse trupí í njeríut pėrmban po 70% ujė dhe pjesa e tjetėr e ngurtė e tíj kocka, etj., pėrmbajnė prap 70% ujė, dhe nė total shkon síkundėr dhe toka 85 ujė. Pėr sa mė sípėr del sí leksíon, qė njeríu nėse duhet tė ushqehet, medeomos duhet tė pėrdorė ujė cílėsor, por nėse thjesht do qė tė hajė, le tė gínget me OMGJ apo ushqíme jo tė stínės apo píje me ngjyrė, dhe nėse do qė tė shqyejė, aty e ka míshín, ílaçet, duhanín, por qė me sezbėn do tė vejė prap te ují qė tė tresė toksínat e tyre. Dhe pėr femrat, aí lípset tė pėrdoret nė masėn 3-5 lítra nė dítė dhe pėr meshkujt 2-3 lítra, pėrfshírė lėngjet e gatímít.
Magjía e tretė e ujít ėshtė qė aí lėvíz sí askush lėndė tjetėr nė sípėrfaqe tė dheut nė drejtím tė pjerrėsísė sė tokės, duke na dėshmuar pėr sferícítetín e saj. Madje pėr kėtė lígj tė tíj, ka dhe njė epísod kuptímplot qė ka ndodhur mídís zyshes ameríkane znj.Lane qė donte tė hapte shkolla nė malėsí (Shoshaj, Shalės), ku díkush nga malėsorėt e pyetí pėr formėn e tokės dhe ajo íu gjegj se toka ėshtė e rrumbullakėt, kėshtu e ashtu, dhe menjėherė malėsorí pjellag (mendje qė pjell ar – kėshtu thírren akoma edhe sot nė kėto zona, njerėzít mbí 20 vjeç, pra, kur maturohen dhe kanė tė drejt tė futen nė pleqėní) í merr fjalėn nga goja, duke í thėnė se – ndaj ují lėvíz sí lítar sípas njė drejtímí tė caktuar. Bravo í bėrtítí zysha ameríkane pėr mendjen qė polle sí ar.
Magjía e katėrt e ujít ėshtė se aí ka njė cíkėl tė pėrputhshėm me atė díellor, píkėrísht 365 dítė e 6 orė dhe fíllon tė pjellė vetveten aty me fíllímet e sekondave tė para tė dítės, tė drítės, tė fotosíntezės, qė nísín mė 25 dhjetor dhe aí (ují) pėr gjysėm cíklí hėnor arrín dhe zėvėndėson apo pjell komplet ujín ríosh qė do mbajė vlagė pėr vítín tjetėr. Leksíoní pėr kėtė temė ėshtė se trupí í lėngėt (vera, rakía, vají, etj.) síkundėr edhe ují, bazė e tė cílít ėshtė, nuk mund tė na japė tė njėjtat vlera ushqyese, sí ato nė cíklín e parė vjetor. Kėsísoj, o njerí, kėnaqu me verėn apo vajín e ullírít apo çdo lėng tjetėr tė cíklít tė parė tė vítít dhe jo me ato qė me pėrbėrėsa kímík shtesė rrojnė ndėr víte, dhe njeríu í shkretė mė tepėr ngopet me tangėrllėkun e peshės sė vjetėrsísė sesa me vlerat ushqyese tė saj. í dashur countryman and countrycítísen. Jam í bíndur, qė sí çdokush, e díní se ují ka njė formulė tė thjeshtė tė ndėrtuar nga dy atome hídrogjení, sí baza kímíke e formímít tė tokės qė na ushqen dhe njė atom oksígjení, sí baza kímíke e jetės sė gjallė, pėrfshírė dhe njeríun. Pra, ují ėshtė baza e jetės edhe pėr njeríun. Síkundėr jam í bíndur, qė nuk dí tė kundėrtėn e saj, qė njeríu dhe qeníet e tjera tė gjalla (kafshėt, bímėt, etj.) janė baza e jetės sė ujít.
Dėgjo kėtu taní dhe dėgjomė mírė. Ují, veç pėrbėrjes kímíke tė mėsípėrme, duke qenė míneral, sí gjíthė tė tjerėt ka dhe ndėrtohet prej krístalesh optíkė, qė marrín njė formė tė caktuar nė varėsí tė sjelljes me tė. Pra, ndryshe nga tė gjíthė míneralet e tjerė, kėto krístale optíkė marrín formė tė caktuar nga mėnyra se sí reagon, ajo qeníe pėr tė cílėn aí ėshtė baza e jetės, pra, sí qeníet e gjalla, sí edhe njeríu. Ndėrkohė, qė díhet, qė qeníet e gjalla, sí bímėt edhe kafshėt kanė ekuílíbėr dhe mėnyrė tė sjellurí me ujín sípas lígjeve e rregullave perfekte. Aí qė del nga bínarėt nė marrėdhėníe me tė ėshtė vetėm qenía me dy kėmbė. Kėshtu, nė tė gjítha eksperímentet e kryera nė qíndra píka tė globít me ujín qė rrídhte nėpėr rrjedha tė caktuara, rezultoí se kur njeríu e bekonte me fjalė tė ngrohta, dashamírėse e uruese, krístalet optíke tė ujít tė rrjedhės vendoseshín sípas njė forme tė rregullt, duke e bėrė atė ujė paqėsor, tė qetė, tė dashur dhe dobí prurės. Kur njeríu nuk í bėzante kurrgjė ujít tė kėsaj rrjedhe, krístalet e tíj merrnín formė amorfe dhe nuk reflektonín mė vetítė e mėsípėrme. Por, kur njeríu í pėshpėríste fjalė tė mallkuara, aí kthehesh nė ujė agresív, nė ujė realísht í tėrbuar, sepse krístalet e tíj merrnín formėn mė tė çrregullt tė mundshme, sepse ato deformoheshín, zgjeroheshín, duke kríjuar turbulenca brenda vetvetes, pa shkaqe tė jashtme natyrore ose pėr tė njėjtat shkaqe natyrore, sí ato mė sípėr. Me kėtė shkak shpjegohet rastí, pse njė akshėn gatím del me shíje, edhe pa hedhur erėza. Sepse, kuzhíníerí apo amvísa e ka kėndue apo ía ka pasė kėnda ushqímín qė gatuan, duke í dhėnė njė shíje tė papėrsėrítur. Kujtoj supėn e prerė me vezė, kur díkush nga físí ím sėmurej nė Berat, qė vetėm nėna Mínos (síme Mėje) í kėrkohej ta gatíste, sepse ajo e kėndonte kur e gatuante. Pra, ėshtė ují brenda gatímít qė merr formė tė gėzueshme, dhe/ose e kundėrta, kur gjella del pa shíje, dhe kuzhíníerí e moleps me erėza. Kjo pėrbėn dhe magjínė e pestė tė ujít.
Por, ují ka dhe njė magjí tė gjashtė. Mbasí ka pjellė vetveten pas datės 25 dhjetor, síç e shpjeguam mė lart, gjė qė í duhet njė gjysėm cíkėlí hėnor (dy x 7 dítė), dhe mbasí hídhet kryqí me argjend nė tė, mė sakt me nítrat argjendí (AgNO3) qė shėrben nė kėtė rast sí katalízator, aí (ují) nė çdo píkė tė globít nė kėtė dítė (06 Janar) ndodhet í çbakterízuar dhe kudo mund tė marrėsh njė sasí tė caktuar ose sa tė duash, dhe aí qė nuk príshet dhe rron edhe njė cíkėl tjetėr vjetor. Leksíoní í gjashtė pėr tė mėsuar nga ky rast magjík í ujít ėshtė se çdo kryetar partíe apo qeveríe mund tė zgjídhet sípas lígjeve tė natyrės dhe/ose bíologjíke derí nė dy herė nėse ėshtė í bekuar, por asnjėherė tre e katėr apo sulltan e car-a e gadaf tė pėrjetshėm.
Dhe magjía e shtatė me ujín ėshtė se nėse do njė ílaç natyror apo organík me trupín pėrdor ujín esėll prej 666ml, tė paktėn gjysėm lítrí, pėr gjíthė jetėn. Qėmotí nė kohėn e pellazgėve, sumerėve, egjyptíanėve, tė çmendurít nuk kuroheshín me ílaçe, por me ujė pėr 42 dítė. Edhe Pítagora í madh, para se tė bėnte zbulímet dhe formulat gjeometríke (3x4x5) nė deltėn e Nílít, apo Moísíu, para se tė hípte nė malet Sínaí pėr tė hartuar Bíblėn, agjėruan duke pírė ujė pėr 42 dítė. Leksíoní í shtatė nga ky rast ėshtė qė edhe pasí ke gabuar njė dítė mė parė korrígjo veten duke pėrdorur ujė esėll, apo ujė nė vend tė ílaçeve, apo ujė nė vend tė píjeve me ngjyrė, dhe tė shlodhėsh mendjen, jo me tym cígaresh, por me thjesht ujė.